<
<
<
<
Yaponiyening uyghurshunasliq tetqiqat yüzlinishi we uyghurshunasliq tetqiqat orunliri1. Kirish söz
Yaponiye nöwette gherbiy diyar shinjangni tetqiq qilish (uyghurshunasliq) jehettiki emeliy küchi bir qeder küchlük dölet. Bundaq bolushidiki sewep töwendiki ikki türlük bolup, buning birsi yaponiyede burundinla sherqsunasliq en'enisi bar; Ikkinchisi otani tekshürüsh etriti shinjangdin nahayiti köp qedimqi medeniyet yadikarliqlarni élip ketken bolup, bu yazma pütükler we medeniyet yadikarliqliri yaponiye alimlirining uyghur rayoni we uyghurlarni tetqiq qilishini paydiliq sharait bilen teminligen. Yaponiyediki sherqshunasliq yaponiyede millitarizimining éhtiyajigha asasen güllen'gen bolup, eyni chaghda yene ”junggoshunasliq“ depmu atalghan. Elwette bu tetqiqatning hazirqi ehwali burunqi bilen zor derijide perqlinidu.
Yaponiyede gerche hazir ”uyghurshunasliq“ deydighan mexsus ilmiy atalghu bolmisimu, lékin mexsus uyghurlar mesilisini tetqiq qilidighan küchlük alimlar we mutexessisler bar, ularning tetqiq qilidighan saheliri köp, tetqiqat témilirining mexsusluq derijisi we inchikiliki yuquri bolush jehette, yawropa amérika alimlirigha yetmisimu lékin élimiz alimlirining ülge élishigha erziydu. Yaponiyening uyghurshunasliq tetqiqatini shinjang mesilisi tetqiqatidin ayrip qarashqa bolmaydu. Gherbiy yurt tetqiqati yaponiyediki sherqshunasliqning bir qismi bolup, uyghur tetqiqati bolsa gherbiy yurt tetqiqatining bir qismi.
Yaponiyening gherbiy yurt we uyghurshunasliq tetqiqati üch basquchqa bölünidu.
Birinchi basquchi aldinqi esirdiki 1910- yillardin 1930- yillarghiche bolghan dewr. Bu dewrde asasliq tetqiqatchilar beynyaw kuji, shibingchun teylang, shyawyé chuenshyuméy, yü tyenxéng, téngtyen féngba, shityen genjiju qatarliq alimlar idi. Bu dewrdiki tetqiqatning asasliq yönilishi xenzuche resmiy tarixlarni tetqiq qilish bolup, bu jehette yü tyenxéngning tetqiqati eng dangliq, u yalghuz xenzuche matériyallarghila tayinip qalmastin yene nurghunlighan qedimqi uyghurche yazma yadikarliqlarnimu tetqiq qilip élan qilghan bolup, yaponiyediki uyghurshunasliqning péshiwasi diyishke bolidu.
Ikkinchi basquchi 1940- yilidin 1969- yilighiche bolghan dewr. Bu dewrde aldinqi dewrdiki alimlar bilen ularning oqughuchilirining tetqiqati asasliq orunda turidu, mesilen: sungtyen shunen, jyangshang bofu, shya yishyung, néytyen jinféng, yü tyenming, zo kutu, xuyafu, shentyen shinfu, téng jixuang qatarliqlar. Bu alimlar birinchi basquchtiki tetqiqat mezmunlirini téximu chongqurlap tetqiq qilishtin sirt yene, gherbiy yurt we uyghurlarning ijtimaiy iqtisadi we til medeniyiti tetqiqati jehette yéngi bir sewiye yaritip, uyghur rayonidin tépilghan tarixi matériyallargha bolghan qiziqishni zor derijide kücheytti.
Üchünchi basquchi bolsa 1970- yilidin 1989- yilighiche bolghan dewr. Bu dewrde bir qisim yash alimlar meydan'gha keldi mesilen: changzé xéjün, chi tyenwén, jyenyé ying'ér, shenku ruyféng, méy sunten, sén'en shyawfu, jöji, jöchüenchyé, juangxéng néyjéngxung, beyji kangyi, shyawtyen shudyen, bintyen jéngméy, loxé shoxé, junéy xéfu qatarliqlar, bu alimlarning belgilik xenzu tili asasi bolupla qalmastin yene köp qismi uyghur diyaridiki qedimqi tillarni yeni uyghur tili, chaghatay tili qatarliq tillarni pishshiq bilidu. Özi tetqiq qiliwatqan milletning tilini we yazma yadikarliqlirini bilish yaponiyening nöwettiki we bundin kéyinki gherbiy yurt we uyghurshunasliq tetqiqatining asasiy éqimi we alahidiliki bolup qaldi. Bu élimizdiki gherbiy yurt we uyghurshunasliq tetqiqati bilen shughulliniwatqanlarning ülge qilishigha tégishlik.
Yaponiyening gherbiy yurt we uyghurshunasliq tetqiqati asasliqi tarix tetqiqatigha qaritilghan bolup, burun gherp alimlirini dorap gherp tilliridiki we xenzu tilliridiki yazma yadikarliqlarni birleshtürüp tetqiq qilish we xenzuche yazma yadikarliqlarni tenqit qilish jehette nahayiti köp sandiki nadir maqalilarni yazghan. Lékin meyli xenzu tilidiki matériyallar yaki erep tilidiki yazma yadikarliqlar bolsun hemmisining kemchiliki bolghachqa, gherbiy yurt tarixini tetqiq qilishta choqum gherbiy yurtning özidiki esli matériyallar asasida tetqiq qilinishi kérek idi. Shunga yéqinqi yillardin buyan sherbiy yurt we uyghurshunasliq tetqiqatida asasen töwendiki jehetlerde közge körünerlik netijilerni qolgha keltürdi, yeni: (1) esli matériyallarni tetqiq qilish, mesilen qedimqi uyghur yéziqi, türk yéziqi, tibet yéziqi, desht ata, turpandin tépilghan yazma yadikarliqlar, chaghatay yéziqi we xoten pütükliri qatarliqlarni tetqiq qilish; (2) Yéqinqi zaman tarixi tetqiqatini kücheytish; (3) Rayon xarektirlik ijtimaiy unwérsal tetqiqat élip bérish, yeni eslidiki matériyallar bilen xenzuche matériyallarni birleshtürüp, melum alahide rayon, yeni quju, shaju, beshbaliq we küsen qatarliqlarni unwérsal xarektirde tetqiq qilish qatarliqlar.
Yéqindin buyan, yaponiyediki gherbiy yurt we uyghurshunasliq tetqiqati toghrisidiki élan qilin'ghan maqalilerni töwendiki üch türge ayrish mümkin: (1) gherbiy yurt we uyghur tarixigha munasiwetlik adettiki ilmiy maqalilar. (2) Tépilghan tarix matériyalliri heqqidiki tetqiqatlar. Bu yaponiyediki hazir eng zor küch chiqiriliwatqan tetqiqat sahesi bolup, bu jehette qedimqi uyghur tilidiki yazma yadikarliqlar heqqidiki tetqiqat eng küchlük boliwatidu. (3) «Ming sulalisi orda xatiriliri» we «ching sulalisi orda xatiriliri»de bayan qilin'ghan ming we ching sulaliliri dewridiki gherbiy yurt we uyghurlar mesilisini tetqiqat bolup, bu jehettiki tetqiqatlarda yash alimlarning paaliyiti ademni özige jelp qilidu. Yéqinqi 30 yildin buyan uyghurshunasliq tetqiqatigha ait eserlerdin nechche mingi neshr qilindi
2. Asasliq tetqiqat apparatliri we neshr epkarliri
Yaponiyede nöwette mexsus uyghur mesilisini tetqiq qilidighan teshkili apparat we neshr epkarliri bolmisimu, lékin uyghurlargha zich munasiwetlikliri xéli bar.
(1) Sherqi asiya medeniyet ghezinisi
Bu 1924- yili qurulghan bolup, tewelikide onnechche kommétét bar bolup, ularning arisida ottura asiya (gherbiy yurtnimu öz ichige alidu), islam dini, desht ata yazma yadikarliqlirini tetqiq qilish kommététi qatarliqlar bar. Tetqiqat netijiliri asasen yapon we én'giliz tillirida élan qilinidu. Yapon tilidiki qerellik neshr epkari sherqiy okyan ilmiy jemiyitining bashqurushida chiqirilidighan « sherqiy okyan ilmiy jhornili » bolup (qoshumche sanining nami «sherqiy okyan medeniyet ghezinisi yazma yadikarliqliridin tallanma»), én'giliz tilidiki qerelsiz neshr epkari « sherqiy okyan medeniyet ghezinisining yawropa tilliridiki eserlerdin tallanma ». Sherqiy okyan medeniyet ghezinisi mexsus témidiki eserdin 60 xildin artuqini neshr qildurdi. Bundin bashqa yene medeniyet ghezinisi yene nurghunlighan qedimqi höjjetlerni qayta bésip chiqti we köpeytip «sherqiy okyan mejmuesi» digen nam bilen hazirghiche yüz xildin artuq neshr qilindi, yéqinqi yillardin buyan, ular qedimqi eserlerni tehrirleshni kücheytishke bashlidi. 1964- Yilidin buyan ular arqa arqidin 4- 5 tomluq « siteyinning desht atadin tapqan yazma yadikarliqlar tetqiqatini tonushturush we gherbiy yurttin tépilghan xenzu tilidiki yazma yadikarliqlar türler boyiche ayrishning deslepki orginali»ni neshr qildi. Bu tetqiqat ornining ottura asiya tetqiqat orni we islam tetqiqat orni yene «sherqiy okyan medeniyet gheziniside saqliniwatqan erepche yazma yadikarliqlar we munasiwetlik eserlerning katalogi»ni (1974- yili) we « sherqiy okyan medeniyet gheziniside saqlan'ghan türkche we osman türkiyche tildiki yazma yadikarliqlar we munasiwetlik eserler katalogi»ni tüzüp chiqti.
(2) Tokyo uniwérsititi sherqiy okyan medeniyet tetqiqat orni
Bu tetqiqat orni 1941- yili qurulghan bolup, yaponiyediki eng meshhur asiya tetqiqat merkezlirining biri, asasliqi asiyaning qedimqi we hazirqi jemiyitini tetqiq qilidu. Bu tetqiqat orni yene pan asiya, sherqiy asiya, jenubiy asiya, gherbiy asiya we ottura asiyadin ibaret besh tetqiqat ornigha we on bir tetqiqat ishxanisigha bölün'gen, bundin bashqa yene ”sherqiy okyan tetqiqat merkizi“ tesis qilin'ghan. Chiqiridighan neshr epkaridin « sherqiy okyan meseniyet tetqiqatidin tallanmilar », « sherqiy okyan medeniyiti » qatarliqlar bolup, bu neshr epkarlirida daim digüdek gherbiy yurt we uyghurlargha munasiwetlik maqalilar élan qilinip turidu.
(3) Kiyoto unwérsititi filologiye tetqiqat orni
1939- Yili qurulghan bolup, asasliqi dunyaning herqaysi jayliridiki filologiye ilmini tetqiq qilidu, lékin bu tetqiqat orni gherbiy yurt tetqiqati bilen zich munasiwetlik. Bu tetqiqat ornida yaponiye, sherq we gherp tetqiqat ornidin ibaret üch tetqiqat orni bolup, sherq tetqiqat ornida yene desht ata tetqiqat ishxanisi bar. Bu tetqiqat orni chiqiridighan neshr apkarliridin « sherqshunasliq ilmiy jhornili », « filologiye ilmiy jhorniliri » , « tallanmilar », « sherqshunasliq matériyallar katalogi » qatarliqlar bar
(4) Tokyo chet'el tilliri unwérsititi asiya afriqa tilliri til medeniyet tetqiqat orni
1965- Yili qurulghan, hazir 16 tetqiqat orni bar, uningda yene junggo 2- tetqiqat orni bolup, asasliq tetqiqat obékti tibet, yizu, juangzu tilliri we jnggodiki musulman milletlerning tili we medeniyiti qatarliqlar.
(5) Sherqshunasliq ilmiy jemiyiti
U yaponiyediki dangliq ilmiy jemiyiti bolup, ularning xirajiti diplomatiye wazaritining xelq'ara almashturush fondidin kélidu. Bu jemiyetning asasliq neshr epkari « sherqshunasliq » we gherp tilidiki « asiyashunasliq » qatarliqlar.
(6) Gherbiy yurt medeniyet tetqiqat jemiyiti
1953- Yili 1- ayda qurulghan bolup asasliqi otani ekelgen yazma yadikarliqlar we desht ata yazma yadikarliqlirini omumiyüzlük tetqiq qilidu. 1958- Yilidin 1962- yilighiche ilgiri - kéyin bolup « gherbiy yurt medeniyet tetqiqati » digen alte tomluq büyük eserni neshr qildurdi. Buning birinchi tomi desht atadiki budda dini tetqiqati; Ikkinchi, üchinchi tomi desht ata we turpanning ijtimaiy iqtisadiy matériyalliri; Tötinchi tomi qedimqi uyghur tilidiki yazma yadikarliqlar tetqiqati; Beshinchi tomi gherbiy yurtning sen'et jehettiki tetqiqat; Altinchi tomi bolsa milliy til yéziq tetqiqatidin ibaret.
(7) Ichki quruqluq asiya ilmiy jemiyiti
Burunqi reisi sungtyen shunen. Bu ilmiy jemiyette mexsus uyghur diyari we ottura asiyani tetqiq qilidighan alim we mutexessisler bolup, shentyen shinfu (wapat bolghan), xuyafu, zokutu, sén'en shyawfu, méy sunten, juangxéng, jéngxung qatarliqlar mushu tetqiqat ornida.
8. Altayshunashliq ilmiy jemiyiti
1964- Yili qurulghan. Bu jemiyet yaponiyening altayshunasliq ilmiy tetqiqatini (asasliqi türki tillar we mongghul til yéziqi tetqiqati) ilgiri sürüsh üchün her yili yazda bir qétim yighin échishni qarar qilghan bolup, bu yighinda asasliqi ilim almashturilidu.
Yaponiyediki uyghurlargha munasiwetlik neshr epkarliri
1. « Sherqiy okyan tarix tetqiqati »
2. « Tarixshunasliq ilmiy jhornili »
3. « Sherqshunasliq ilmiy jhornili »
4. « Sherqiy okyan ilmiy jhornili »
5. « Sherq ilmiy jhornili »
Qur'an Kerim ning Uyghurche Terjimisi
Labels: orunl, tetqiqat, uyghurshunasliq, Yaponiye